COMENIUS   pedagoog, filosoof en vredesapostel

1. In de eerste bijeenkomst zal aandacht worden besteed aan de bijzondere levensgeschiedenis van Komensky en de invloeden daarvan op zijn geschriften en zijn denken.
2. De tweede avond komt zijn alomvattende visie op pedagogiek, didaktiek en filosofie aan de orde, de pansofie en de relatie met tijdgenoten, zoals Descartes, op het gebied van de rationaliteit in de wetenschap.
3. In de derde en laatste bijeenkomst, staat Henk Woldring stil bij het ‘vredesstreven’ van Comenius, dat een voorafschaduwing was voor instanties als UNESCO, het Internationale Hof van Justitie, de Wereldraad van Kerken en de idee van een internationale academie van wetenschappen.

Om te voorkomen dat de bijeenkomsten uitmonden in een eenzijdige monoloog zal elk tweede uur van de bijeenkomst een discussie bevatten over de waarde en de waardering voor het werk en de persoon van de denker.

– Woldring, H.E.S. (2014). Comenius, zijn leven, missie en erfenis. Budel: Damon. ISBN 97890 460361999

– P. Nissen (2015), Het Verlangen naar Vrede en de redelijkheid van religie (Comeniuslezing 2015), Naarden: Comeniusstichting- http://www.comeniusmuseum.nl/– inleiding over Comenius

Comenius kind van zijn tijd, wegwijzer voor de onze

VERSLAG

 Op 7, 14 en 28 oktober organiseerde het Comeniusmuseum i.s.m. het CCIV een serie lezingen door prof.dr. H.E.S. Woldring, emeritus hoogleraar politieke psychologie aan de VU. Er hadden zich via het CCIV 5 mensen opgegeven en er hebben zich minimaal 2 extra deelnemers aangemeld vanuit het CCIV. Op de eerste avond waren er 13, op de 2^e avond 18 en op de 3^e avond 10 deelnemers. De deelnemers kregen aan het begin van de avond en halverwege de avond een kop koffie of thee aangeboden. Professor Woldring gebruikte het eerste uur voor zijn inleidingen en het tweede uur voor vragen. Beide periodes was er een geanimeerde belangstelling, waarbij opviel dat sommige deelnemers al een grote mate van voorkennis over Comenius demonstreerden, soms zelfs bepaalde details wisten die voor de spreker nieuw waren. De bijeenkomsten werden gehouden in de kapel van het mausoleum, waarin zich het graf van Comenius bevindt. De kapel is evenwel meer geschikt voor kleine koorconcerten dan voor lezingen, gegeven de akoestiek, die het soms moeilijk maakte om de spreker te volgen, zeker als hij terloopse opmerkingen maakte. Op de tweede avond verzorgde de CCIV vertegenwoordiger vanaf 7 uur een inleiding in de figuur en de tijd van Johannes Hus, aan wie in die periode een speciale tentoonstelling was gewijd. Comenius behoorde tot de Moravische broedergemeente, die werkte en dacht in de traditie van Hus.

1. Jan Komenski, die zijn naam later latiniseerde als Comenius, werd in 1592 in Nivnice (Moravië) geboren. Vroeg wees geworden werd hij door familie opgevoed en viel al snel op door een hoge mate van intelligentie en een grote mate van gevoeligheid voor zijn directe omgeving. Elke bijzondere ervaring gaf hem al van kind af aan aanleiding tot diepgaande studie, welke hij in de loop van zijn leven samenbracht in wat hij pansofie (omvattende filosofie) zou gaan noemen. Na zijn middelbare school periode en een basisstudie aan de protestantse universiteit van Herborn, vervolgde hij met een theologie-studie aan de universiteit van Heidelberg. Hij heeft zich in wezen altijd in de eerste plaats theoloog gevoeld, hoewel hij ook grote verdienste had op het terrein van de filosofie (met name de ethiek) en de pedagogiek, het vakgebied dat hij als eerste heeft vormgegeven. Zijn hele leven is Comenius op de vlucht geweest voor vervolgingen door de Habsburgers, die Midden-Europa weer wilden terug-veroveren voor de moederkerk of op reis naar collega’s die hem hadden uitgenodigd om zijn oordeel over een vraagstuk te vernemen. Zo was hij in het Poolse Leszno, in Londen, in het toenmalig Zweedse Elbing, in het Hongaarse Sárospatak en meermalen in Nederland, met name in Amsterdam, waar hij de bescherming vond van de rijke familie De Geer. Twee keer verloor hij vrouw en kinderen en vond met zijn derde echtgenote de rust in Amsterdam. In 1670 overleed hij daar en werd begraven in Naarden, waar hem door een predikant volgeling een rustplaats was geboden.

1. Als hyper-sensitief denker was elke ervaring voor hem een aanleiding voor een diepgaande studie van het fenomeen en als theoloog kwam hij vaak tot een moreel oordeel daarover. Zo schreef hij over de complexiteit van de samenleving tijdens de 30-jarige godsdienstoorlog “Het labyrinth der wereld”, waarin hij zichzelf een ‘pelgrim’ noemde. Zijn intens verlangen naar vrede maakte hem gevoelig voor chiliastische ideeën, die zijn oordelen daarover toch vertroebelden. Anderzijds droeg hij meermalen bij aan het denken over manieren om vreedzaam te leven als volkeren van Europa of om oorlogen te beslechten, zoals in publicaties als “De Engel des Vredes”, een pamflet voor de diplomaten, die in Breda onderhandelden over een eind aan de 2^e Engelse oorlog “ en “Het enig nodige” over politiek en recht. Maar het meest in het oog lopend is zijn bijdrage aan de didactiek van de taalverwerving “De deur der talen ontsloten” en “De nieuwste taalmethode”, die hem zijn hele leven heeft bezig gehouden en waar hij een pedagogische draai aan gaf. Hij zette het in een wijder perspectief van de opvoeding van kind “De Moederschool” tot volwassene “De grote Didaktiek” over het aanschouwelijk onderwijs (vgl. in Nederland bv. de natuurbeleving van de boeken en schoolplaten van Thijsse en de beeldencyclopedieën). Ook de filosofische discussies van zijn tijd ging hij niet uit de weg, bijvoorbeeld in zijn reacties op het denken en de methode van Descartes en Bacon in “De weg van het Licht” waarin hij een wereldforum van wetenschappers bepleitte, gevolgd door een zevendelige onvoltooide aansporing tot een “Algemeen Beraad”, waarin de contouren van een Verenigde Naties herkenbaar zijn. Al deze verschillende thema’s en invalshoeken heeft hij geprobeerd samen te vatten in een filosofisch hoofdwerk “De Pansofie”, waaraan hij zijn hele leven – van jongs af aan, maar met tussenpozen – heeft gewerkt.

III.    Zijn filosofische benadering van de ervaren werkelijkheid is niet zozeer een samenvatting van alles wat hij heeft doordacht (syncretisme, een ‘alles hangt met alles samen’ idee), maar wordt door Woldring met een Duits-filosofische term synkritisch genoemd (een combinatie van analytische vergelijking en synthetische zingeving). Pansofie is een alomvattende visie, een kosmisch project op een realistische basis van begripsvorming (zie de didactiek van Comenius) en wetenschap. Die wetenschap moet dienstbaar zijn aan de mensheid. Het is de taak van de wetenschappers om de aspecten van de werkelijkheid met elkaar te verbinden. Bedenk dan dat Comenius vele disciplines heeft behandeld in het licht van zijn voortdurende scherpzinnige percepties. Zingeving is volgens hem dé essentiële filosofische vraag. Uitgangspunt daarbij is, dat de wereld – microkosmos en macrokosmos – van oorsprong geordend (harmonisch) is, maar dat ze is beschadigd geraakt door de zonde. Deze – in essentie theologische – wereldbeschouwing is geen theorie, die zoals bij de positivisten kan worden getoetst, maar een pre-wetenschappelijke alomvattende ‘visie’. Het is ook geen uitgangspunt, zoals het Archimedisch beginsel (“Geef mij een punt buiten de wereld en ik zal haar uit haar voegen lichten”), maar een door alle levenservaringen opgedaan universum, een bezield verband (zoals bij de Griekse Stoa). Hiermee toonde Comenius de zwakke punten van de louter rationele kennis of in de woorden van Woldring “Zonder denken over het denken wordt de rede blind” (Jan Amos Comenius, zijn leven, missie en erfenis, 2014, Budel: Damon p. 187). Zijn leven en werken geven veel te denken.

HJC Rebel